Renta i emerytura w drodze wyjątku z ZUS – jak uzyskać?

Renta lub emerytura w drodze wyjątku to świadczenie dla osób, które nie spełniają ustawowych warunków. Prezes ZUS może przyznać to wsparcie w szczególnych przypadkach. Dowiedz się, kto i w jakich okolicznościach może o nie wnioskować.

Co to jest świadczenie w drodze wyjątku?

Istnieje możliwość przyznania świadczeń emerytalno-rentowych w szczególnym trybie. Dotyczy to sytuacji, gdy osoba nie spełnia kryteriów ustawowych. Prezes Zakładu Ubezpieczeń Społecznych posiada uprawnienie do przyznania emerytury lub renty w drodze wyjątku. W przypadkach szczególnie uzasadnionych Prezes Rady Ministrów może przyznać tzw. specjalną emeryturę lub rentę. Świadczenia te są regulowane przez Art. 83 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Osoba wnioskująca musi być lub była osobą ubezpieczoną albo członkiem rodziny osoby ubezpieczonej. Uzyskanie świadczenia w trybie wyjątku jest bardzo trudne. Wymaga wykazania nadzwyczajnych okoliczności.

Kiedy można ubiegać się o świadczenie w drodze wyjątku?

Świadczenie w drodze wyjątku można przyznać, gdy ubezpieczony lub członkowie rodziny nie spełniają warunków ustawowych. Musi to być skutek szczególnych okoliczności. Szczególne okoliczności to zdarzenia nadzwyczajne, nagłe, zewnętrzne. Są one niezależne od woli osoby wnioskującej. Uniemożliwiają one podjęcie pracy. Orzecznictwo NSA podkreśla, że szczególne okoliczności to zdarzenia niezależne, obiektywne i niezawinione. Za taką okoliczność NSA nie traktuje świadomego zatrudniania się bez zgłoszenia do ubezpieczenia. W wyroku z 3 października 2024 r. NSA wyjaśnił, że bezrobocie może stanowić okoliczność szczególną. Warunek to wykazanie, że przerwy w zatrudnieniu wynikały wyłącznie z bezrobocia. W sytuacji, gdy ubezpieczony długo choruje, ale nie spełnia warunków ustawowych, może starać się o świadczenie. Przyznanie świadczenia zależy od szczególnych okoliczności, nie od sytuacji życiowej. W uzasadnieniu wyroków sądów wskazano, że stan zdrowia i wiek mogą mieć wpływ na rozpatrzenie wniosku.

Niespełnienie choćby jednej przesłanki uniemożliwi przyznanie świadczenia.

W praktyce punktem wyjściowym jest spełnienie w znacznym stopniu warunków do uzyskania zwykłej emerytury lub renty.

Co oznaczają „szczególne okoliczności”?

Szczególne okoliczności to kluczowa przesłanka. Muszą to być zdarzenia wyjątkowe. Uniemożliwiają one spełnienie warunków do zwykłego świadczenia. Orzecznictwo sądów administracyjnych uznaje za szczególne okoliczności zdarzenia o charakterze nadzwyczajnym. Może to być też stan wykluczający aktywność zawodową. Wynika to z niemożności przezwyciężenia skutków takich zdarzeń. W skardze na decyzję odmowną ZUS wykazaliśmy, że niezawinioną okolicznością był wypadek. Był on niezależny od ubezpieczonego. Wykluczył jego aktywność zawodową.

„pojęcie w »drodze wyjątku« nie dotyczy wyjątkowych potrzeb, czy niedostatku, sytuacji życiowej starającego się o to świadczenie, ale zaistnienia w sprawie szczególnych okoliczności usprawiedliwiających niemożność uzyskania danego świadczenia w trybie zwykłym”

„Zdarzenie to musi mieć taki charakter, by uniemożliwiało ubezpieczonemu pracę”

„Za usprawiedliwione – w świetle przesłanki »szczególnych okoliczności« – należy natomiast uznać bezrobocie występujące w powiązaniu z innymi zdarzeniami”

Sądy administracyjne interpretują pojęcie szczególnych okoliczności. Ich wykładnia jest kluczowa dla oceny wniosków. W wyrokach sądów często pojawia się analiza indywidualnych przypadków. Ważne jest udokumentowanie okoliczności losowych. Musiały one uniemożliwić spełnienie warunków ustawowych. Sam stan zdrowia i materialny często nie wystarczają do przyznania świadczenia. W uzasadnieniu wyroków NSA i WSA wskazano, że stan zdrowia, wiek i okres ubezpieczenia mają wpływ na rozpatrzenie wniosku.

„(…) sama trudna sytuacja zdrowotna i materialna nie wystarcza do przyznania świadczenia typu ubezpieczeniowego”

„(…) po ustaniu prawa do zasiłku dla bezrobotnych jego stan zdrowia był bardzo zły, a w końcu wskutek choroby nowotworowej stracił głos”

Co oznacza brak niezbędnych środków utrzymania?

Brak niezbędnych środków utrzymania to kolejna kluczowa przesłanka. Ustawa nie definiuje pojęcia „niezbędnych środków utrzymania”. Ocena opiera się na porównaniu z wysokością minimalnej emerytury/renty. Minimalna kwota najniższej emerytury/renty to 1000 zł brutto. Jest to około 853 zł netto. Sądy administracyjne uznają, że pojęcie „niezbędnych” środków nie jest tożsame z „niewystarczającymi”. Przesłanka ta powinna być oceniana indywidualnie. Uwzględnia się potrzeby służące zaspokojeniu minimum egzystencji. Dochód brutto na osobę w rodzinie wyższy niż minimalna emerytura wyklucza podstawę do przyznania świadczenia. W ocenie indywidualnej konieczne jest szerokie uzasadnienie we wniosku. Wskazuje się przychody i wydatki. Zalecane jest opisanie wydatków takich jak czynsz, prąd, gaz, telefon, internet. Wymienia się też wydatki na leki, żywność, odzież, środki czystości.

„Pojęcia 'niezbędnych’ środków utrzymania nie można utożsamiać z pojęciem 'niewystarczających’ środków.”

„Przesłanka ta powinna być oceniana indywidualnie z uwzględnieniem potrzeb służących do zaspokojenia minimum egzystencji.”

Procedura ubiegania się o świadczenie w drodze wyjątku

Jak uzyskać rentę w drodze wyjątku? Procedura obejmuje kilka etapów. Zazwyczaj zaczyna się od decyzji odmownej ZUS w trybie zwykłym. Decyzja o odmowie zwykłym trybem nie wyklucza możliwości uzyskania świadczenia w drodze wyjątku. Przyznanie świadczeń w tym trybie wymaga uprzedniego odwołania się od odmownej decyzji ZUS. Organem właściwym do przyznania świadczenia jest Prezes ZUS. Wniosek o świadczenie należy skierować do Prezesa ZUS. Wniosek musi zawierać dane osoby wnioskującej. Należy dołączyć uzasadnienie i dokumenty potwierdzające twierdzenia. Proces rozpatrywania wniosku może trwać od kilku miesięcy do kilku lat. W międzyczasie trzeba być cierpliwym i czekać na odpowiedź. Decyzję wydaje Prezes ZUS. Od tej decyzji można się odwołać do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego (WSA). Skargę do WSA trzeba złożyć w ciągu 30 dni. Odwołanie od decyzji ZUS wymaga złożenia wniosku w terminie 14 dni. W przypadku skargi kasacyjnej do Naczelnego Sądu Administracyjnego (NSA) konieczne jest wsparcie profesjonalnego pełnomocnika.

Warunki uzyskania renty z tytułu niezdolności do pracy (tryb zwykły)

Renta z tytułu niezdolności do pracy przyznawana jest osobom, które utraciły zdolność do pracy. Przyczyną jest choroba lub uraz. Wyróżniamy dwa rodzaje renty: całkowitą i częściową niezdolność do pracy. Osoba niezdolna do pracy to osoba, która utraciła możliwość wykonywania pracy zarobkowej z powodu stanu zdrowia. Renta przysługuje osobie ubezpieczonej, która spełnia warunki. Musi być niezdolna do pracy. Musi posiadać wymagany okres składkowy i nieskładkowy. Niezdolność musi powstać w określonych okresach. Osoba nie może mieć prawa do emerytury.

Wymagany okres składkowy i nieskładkowy zależy od wieku. Minimalny staż ubezpieczeniowy wynosi:

• 1 rok dla osób poniżej 20 lat,
• 2 lata dla osób w wieku 20-22 lat,
• 3 lata dla osób w wieku 22-25 lat,
• 4 lata dla osób w wieku 25-30 lat,
• 5 lat dla osób powyżej 30 lat.

Okresy składkowe i nieskładkowe muszą spełniać wymogi czasowe. Muszą być udowodnione odpowiednimi dokumentami. Przy ubieganiu się o rentę, warunek posiadania odpowiedniego okresu składkowego w ostatnich 10 latach jest istotny. Jeżeli nie ma wymaganego stażu, można spełnić warunki. Dotyczy to zgłoszenia ubezpieczenia przed 18 rokiem życia. Możliwe jest też zgłoszenie w ciągu 6 miesięcy od zakończenia nauki. Prawo do emerytury wyklucza prawo do renty. Dotyczy to sytuacji, gdy emerytura została już przyznana. Wyklucza też spełnienie warunków emerytalnych.

Przykłady ilustrują zasady przyznawania renty:

• Pani Elwira: ma prawo do renty, bo spełniła warunki stażu i niezdolności.
• Pan Andrzej: ma prawo do renty, bo udowodnił wymagany staż i niezdolność do pracy.
• Pani Lucyna: nie ma prawa do renty, bo ma ustalone prawo do emerytury i pobiera ją.

Minimalna renta z tytułu całkowitej niezdolności do pracy wynosi 1878,91 zł brutto. Renta z tytułu częściowej niezdolności do pracy wynosi 75% renty całkowitej (1409,18 zł brutto).

Renta z tytułu całkowitej niezdolności do pracy jest wyliczana procentowo. Składa się z 24% kwoty bazowej. Dolicza się 1,3% za każdy rok składkowy. Dodaje się 0,7% za każdy rok nieskładkowy.

Rola ZUS i sądów w procesie

Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) jest instytucją odpowiedzialną za system ubezpieczeń społecznych. ZUS często odmawia prawa do świadczeń. Powodem jest niespełnienie wymagań dotyczących okresów składkowych i nieskładkowych. Decyzja o odmowie zwykłym trybem nie wyklucza świadczenia w drodze wyjątku. Organem właściwym do przyznania świadczenia w drodze wyjątku jest Prezes ZUS. Decyzja o przyznaniu lub odmowie jest podejmowana po ustaleniu, czy okoliczności faktyczne spełniają wymogi prawa. Decyzję Prezesa ZUS można zaskarżyć do WSA. Skarga do WSA musi być złożona w ciągu 30 dni. Odwołanie od decyzji ZUS wymaga złożenia wniosku w terminie 14 dni. W przypadku skargi kasacyjnej do NSA wymagane jest wsparcie profesjonalnego pełnomocnika.

ZUS zrzesza lekarzy orzeczników. Współpracuje z instytucjami międzynarodowymi. ZUS uczestniczy w projektach finansowanych ze środków UE. W ramach systemu funkcjonują platformy PUE/eZUS i mZUS. Służą one do obsługi online. ZUS posiada rozbudowaną sieć oddziałów. Oferuje punkty obsługi dla klientów. Obsługuje też osoby z niepełnosprawnościami. ZUS posiada własne publikacje i raporty.

Podsumowanie

Uzyskanie renty lub emerytury w drodze wyjątku z ZUS to procedura dla szczególnych przypadków. Jest przeznaczona dla osób, które nie spełniają standardowych warunków ustawowych. Wymaga udokumentowania szczególnych okoliczności. Konieczna jest też całkowita niezdolność do pracy lub wiek uprawniający do emerytury. Ważny jest również brak niezbędnych środków utrzymania. Procedura obejmuje wniosek do Prezesa ZUS i ewentualne odwołania sądowe. Decyzja Prezesa ZUS jest uznaniowa. Niespełnienie choćby jednej przesłanki uniemożliwia przyznanie świadczenia. Warto skonsultować się z prawnikiem specjalizującym się w prawie ubezpieczeń społecznych. Zwiększa to szanse na pozytywne rozpatrzenie wniosku.

Pamiętaj, że kontynuowanie nauki po 18 roku życia nie jest stanem niemożności podjęcia pracy. Dochód brutto na osobę wyższy niż minimalna emerytura wyklucza podstawę do świadczenia wyjątkowego. Art. 83 ustawy o emeryturach i rentach wyklucza przyznanie świadczenia osobom pobierającym własne świadczenia.

W niektórych przypadkach renta może być przyznana retrospektywnie. Renta służy do pokrycia kosztów życia, leków i potrzeb zdrowotnych. Osoba pobierająca rentę może mieć ograniczenia w podjęciu pracy. Może jednak pracować w ramach pracy rehabilitacyjnej. Przedsiębiorca nie musi zawieszać działalności gospodarczej na czas niezdolności do pracy. ZUS powinien ustalić dokładne daty wykonywania kwestionowanych czynności. Pozwala to prawidłowo rozpatrzyć prawo do zasiłku.